سوم اینکه، الگوی پذیرش فناوری، دو باور موجود در خودش را (سودمندی و سهولت استفاده) به عنوان مفاهیم و ساخت های مجزا اما مرتبط بررسی می کند. در مقایسه، همه باورهای رفتاری تئوری کنش موجه توسط ضرب در ارزیابی های آن ها و جمع آن ها به دست می آید. در نهایت این که، رابطه مستقیم بین سودمندی و نیت رفتاری در الگوی پذیرش فناوری، این فرض اصلی تئوری کنش موجه را کنار می گذارد که نگرش، رابطه بین باورها و نیت رفتاری را تعدیل می کند (.(Park, 2003
سودمندی درک شده: نتایج تحقیقات نشان داده که سودمندی درک شده قوی ترین عامل تعیین کننده استفاده از تکنولوژی در بین کاربران است. سودمندی درک شده با باورهای کاربران درباره عملکرد، اثربخشی و مؤثر بودن رابطه دارد و این پیامدهای مثبت، با بهره گرفتن از رایانه رابطه دارد. هنگامی که کاربران معتقد باشند استفاده از رایانه عملکرد، اثربخشی و مؤثر بودن آن ها را بهبود خواهد داد، احتمال بیشتری دارد که از رایانه در کارشان استفاده کنند. برای مثال اگر کاربر باور داشته باشد که او می تواند با بهره گرفتن از رایانه یک مورد فناوری را سریع تر و آسانتر بررسی نماید، احتمال بیشتری دارد که از آن استفاده نماید. سودمندی درک شده تأثیر عوامل دیگر از قبیل سهولت استفاده درک شده و نگرش به استفاده را نیز تحت تأثیر قرار می دهد.

سهولت استفاده درک شده: باور کاربران درباره آسان بودن استفاده از رایانه و میزان مفید بودن آن مهم می باشد. سانجا بر این باور است که هنگامی که کاربران اعتقاد داشته باشند فناوری اطلاعات به آسانی قابل استفاده است، آن ها بر این باور خواهند بود که این فناوری مفید است. برای افزایش استفاده از فناوری اطلاعات باید کاربران متقاعد شوند که رایانه مفید بوده و استفاده از آن آسان است. البته آدامز و همکاران ^[۳۶]بیان کردند که تأثیر سهولت درک شده می تواند در شرایط متفاوت کمی تغییر کند. اگر کاربران ببینند که استفاده از رایانه تا چه میزان می تواند در کارشان به آن ها کمک کند علی رغم این ادراک احتمالی که کار با آن سخت است، باز از آن استفاده خواهند کرد.
هنجارهای ذهنی^[۳۷]: مطالعات چان و همکاران که در سال ۲۰۰۱ انجام شد نشان داد که هنجار ذهنی، استفاده از فناوری اطلاعات را تحت تأثیر قرار می دهد. کاربران بر این باور بودند که استفاده بیشتر از فناوری اطلاعات احتمال به دست آوردن منافع بیشتر را افزایش می دهد. در جایی که کاربران مجبور هستند از رایانه در انجام کارهایشان استفاده کنند یا در موقعیت هایی که آن ها برای استفاده از آن تحت فشار همکاران یا سرپرستان خود هستند تأثیر هنجارهای ذهنی افزایش می یابد. برای مثال اگر یک کاربر معتقد باشد که همکاران یا مدیران از او می خواهند که از رایانه برای تحلیل یک مسئله استفاده کند، احتمال بیشتری دارد که این فرد، تحلیل مسئله را با بهره گرفتن از رایانه انجام دهد. یافته ها نشان می دهد هنگامی که فشار اجتماعی برای استفاده از رایانه توسط کاربران افزایش می یابد، احتمال بیشتری دارد که کاربران اعتقاد داشته باشند فناوری اطلاعات مفید است و استفاده از آن عملکرد شغلی آنها را بهبود می بخشد.
خودکارآمدی: نظریه های گوناگونی مطرح کرده اند که خودکارآمدی یکی از تعیین کننده های مهم رفتار افراد است. اگر افراد باورهای خودکارآمدی کافی درباره رفتاری داشته باشند آن رفتار را بهتر انجام خواهند داد. مطالعات نشان داده اند که خودکارآمدی بر پذیرش و استفاده از فناوری اطلاعات نیز تأثیرگذار است. هنگامی که کاربران بر این باور باشند که توانایی کافی برای انجام شغل های مرتبط با رایانه را دارند، آن را سریع تر پذیرفته و مکرر مورد استفاده قرار می دهند. البته همین استفاده کردن بیشتر خود، منجر به باورهای خودکارآمدی بهتر می شود. علاوه بر این چنین باوری دلیلی می شود که آن ها معتقد باشند فناوری اطلاعات مفید بوده و عملکرد و ثمربخشی آن ها را افزایش می دهد و برای استفاده نیز آسان است.
تجربیات قبلی :به نظر می رسد که تجربیات قبلی استفاده از رایانه نقش مهمی در رابطه با پذیرش فناوری اطلاعات از سوی کاربران دارد. هر چه تجربیات قبلی کاربران بیشتر باشد آن ها در سازمان های خود بیشتر از رایانه استفاده خواهند کرد. علاوه بر این، تجربیات قبلی کاربران به احتمال زیاد منجر به این باور می شود که استفاده از فناوری اطلاعات منافعی در زمینه عملکرد شغلی و اثربخشی برای آن ها دارد. از سوی دیگر، باور آن ها درباره توانمندی های خود جهت استفاده از فناوری اطلاعات هنگامی که تجربه استفاده بیشتری از آن را داشته باشند، استحکام بیشتری خواهد یافت. بنابراین با توجه به اهمیتی که استفاده از فناوری اطلاعات در سازمان ها دارد و باعث بهبود عملکرد و اثربخشی آن ها می شود و با در نظر گرفتن این نکته که این پیامدهای مثبت تنها در صورتی حاصل می شود که این قبیل فناوری ها مورد استفاده واقع شوند، برای سازمان ها و به خصوص سازمان های کشاورزان این پیشنهاد وجود دارد که نسبت به این مقوله توجه ویژه ای داشته باشند. سازمان های کشاورزان علاوه بر این که لازم است امکانات و آموزش های لازم برای استفاده از فناوری اطلاعات را برای کاربران خود فراهم کنند، باید عوامل تأثیرگذار بر پذیرش این فناوری را نیز در نظر گرفته و برنامه ای برای کاربران خود داشته باشند که پذیرش را در نزد آن ها ارتقاء بخشد. به نظر می رسد هنگامی که سازمان های کشاورزان اهمیت این پذیرش و استفاده را برای کاربران خود توجیه کنند استفاده بیشتری را از سوی آن ها مشاهده خواهند کرد. مدیران سازمان های کشاورزان باید کاربران را متقاعد کنند که چگونه با بهره گرفتن از فناوری اطلاعات عملکرد خود را بهبود خواهند بخشید. بالاخره این که سازمان های کشاورزان باید فرصتی برای کاربران خود فراهم کنند که کار با سیستم های رایانه ای مختلفی که فراهم شده است را قبل از به کار بردن، به اندازه کافی تمرین کنند.
در مورد مطالعات پذیرش آی سی تی، باید گفت که برای نخستین بار، فرد دیویس۱۹۸۶ مدل پذیرش فناوری را بر اساس در نظریه عمل مستدل به منظور توضیح چگونگی منجر شدن باورها و نگرش های موجود در زمینه اشیا به رفتار مناسب ارائه کرد. در این نظریه، هنجارهای ذهنی از عوامل مهم به شمار می روند. بر اساس مدل اولیه پذیرش فناوری، دو نوع برداشت ، و به تعبیر دیویس، دو باور نقش اساسی را در پذیرش فناوری اطلاعاتی ایفا می کنند. این دو باور که به نوبه خود می توانند از متغیرهای برون زا (خارجی) نیز تأثیر بپذیرند، به ترتیب عبارت اند از: برداشت ذهنی فایده و برداشت ذهنی از سهولت کاربرد از فناوری( موحدی و عابسی،:۱۳۸۳ ۹۷-۹۲ ) دیویس متغیرهای برون زا را مشخص نکرد اما در تحقیقات بعدی خود، بر بررسی شرایط و سازوکارهایی تأکید داشت که تأثیرات اجتماعی بر استفاده از آی سی تی را روشن می سازند. از این رو، مدل دیویس را می توان مدلی انعطاف پذیر دانست . کرایسا در مقاله عوامل مؤثر بر پذیرش و کاربرد فناوری اطلاعات در مدارس، موانع سد راه معلمان در اجرای فناوری های رایانه ای برای آموزش دانش آموزان را بررسی کرده است که مهم ترین آنها عبارت اند از: عوامل زمانی، مشکلات دسترسی به سخت افزار و نرم افزار، نگرش های مدیریت نسبت به فناوری، نگرش های معلمان نسبت به فناوری اطلاعات، مشکلات آموزشی، آموزش معلمان و مهارت های شخصی معلمان در زمینه رایانه ( (Krysa, 1998: 5-8.
شیخ شعاعی عوامل مؤثر بر پذیرش فناوری اطلاعات توسط کتابداران دانشکده های فنی دانشگاه های دولتی تهران را بررسی کرده و یافته های پژوهش او نشان داده است که همه متغیرهای مستقل (برداشت ذهنی از مفید بودن، برداشت ذهنی از آسانی استفاده، نگرش نسبت به استفاده و تصمیم به استفاده از فناوری اطلاعات) با ۹۹ درصد اطمینان بر متغیر وابسته تأثیر می گذارند. متغیر( تصمیم به استفاده)صورت مستقیم و پس از آن، به ترتیب متغیرهای نگرش نسبت به استفاده، برداشت ذهنی از آسانی استفاده و برداشت ذهنی از مفید بودن به صورت غیرمستقیم بیشترین تأثیر را بر استفاده از فناوری اطلاعات دارند (شیخ شعاعی، ۱۳۸۵: ۱).
ثرین^[۳۸] پذیرش آی سی تی در بین نوجوانان نروژی را بررسی کرده و با تمرکز بر رفتار و توان پذیرش آی سی تی بر مبنای دو فرضیه اساسی، عوامل مؤثر بر پذیرش این فناوری ها را تقسیم بندی کرده است. بر اساس نخستین فرضیه او مبنی بر وجود رابطه بین آی سی تی و کاربران برای پذیرش این فناوری ها، عوامل مؤثر بر پذیرش عبارت اند از: ویژگی های آی سی تی، ویژگی های کاربر، ویژگی های مربوط به ارتباط بین آی سی تی و کاربر. در فرضیه دوم، وجود احساس نیاز به آی سی تی و وجود امکانات برای پذیرش آن دو شرط اساسی پذیرش برشمرده شده اند. او ماتریس دوبعدی (یکی، خواسته ها و امکانات و دیگری، کاربر، آی سی تی، و کاربر - آی سی تی) را در شش طبقه عوامل مؤثر بر پذیرش آی سی تی را ارائه کرده (جدول ۱۶) و نیز درآمد خانوار کاربر را عاملی مؤثر بر پذیرش آی سی تی دانسته است(.(Thrane, 2003: 26در این مطالعه، ویژگی های آی سی تی به مثابه یک نوآوری، مشخصات افراد در مقام کاربران این فناوری، و نیز ویژگی های رابطه کار بر- آی سی تی به ویژه مورد توجه قرار گرفته و مزیت نسبی از عوامل مربوط به ویژگی های رابطه کاربر - آی سی تی بوده است. این عامل در مطالعات راجرز در همین زمینه در قالب ویژگی های نوآوری آمده بود، اما کاملاً روشن است که در مطالعات مربوط به پذیرش آی سی تی، مزیت نسبی مبین ویژگی های ارتباط بین کاربر و آی سی تی است.
تیلور و همکارانش، با مشخص کردن گروه های محروم از دسترسی به اینترنتِ در خانه به بررسی رابطه داشتن رایانه و اتصال به اینترنت در خانه با ویژگی های ،شخصی، جمعیت شناختی و اقتصادی - اجتماعی افراد پرداختند. نتایج نشان داد که افراد گروه های سنی جوان تر، با تحصیلات بالاتر، متأهل، دارای فرزند، مالک خانه، دارای درآمد بالاتر و شاغل، در مقایسه با افراد گروه های نقطه مقابل آنها، از دسترسی بیشتری به “اینترنتِ در خانه” برخوردار بودند. تحلیل رگرسیون لجستیک نشان داد که سطح تحصیلات، وضعیت تأهل، داشتن فرزند، سطح درآمد، و وضعیت اشتغال بر تصمیم گیری برای دسترسی به اینترنتِ در خانه مؤثر بوده اند. همچنین، وضعیت بیکاری و سطح پایین تحصیلات دو عامل مهم مؤثر بر دسترسی به اینترنتِ در خانه شناخته شدند. تفاوت این دو گروه (افراد د ارای دسترسی به اینترنت و افراد فاقد دسترسی به اینترنت) در هر کدام از هفت عامل سن، وضعیت تأهل، سطح تحصیلات، داشتن فرزند در خانه، وضعیت مالی، مالکیت خانه و وضعیت اشتغال معنی دار بوده اما همبستگی استفاده از اینترنت در خانه( معنی داری بین دو عامل محل زندگی و جنسیت با متغیر وجود نداشته است)( ۵۸۸ ۵۷۳- (Taylor et al, 2003:.
جدول ۲-۳٫ عوامل مؤثر بر پذیرش آی سی تی

منبع ) Thrane, 2003: 5 )
تیلور و همکارانش عوامل اقتصادی - اجتماعی مؤثر بر الگوهای کاربرد اینترنتِ در خانه در کوئینزلند مرکزی استرالیا را مطالعه کردند .این الگوها عبارت بودند از :کار، آموزش، تفریح، جستجوی اطلاعات، پست الکترونیک، مدیریت مالی خانه، خرید آن لاین، و شبکه سازی جامعه محلی، برخی از عوامل اقتصادی - اجتماعی نیز مشخصات فردی کاربران مانند محل اقامت، جنسیت، سن، سطح تحصیلات، وضعیت تأهل، تعداد فرزندان، مالکیت خانه، درآمد خانوار، و وضعیت اشتغال را شامل می شدند. در این تحقیق، همبستگی عوامل جمعیتی و اقتصادی -اجتماعی با الگوهای کاربرد اینترنتِ در خانه در کوئینزلند مرکزی استرالیا مشخص شده (همان منبع).
چهاونگ، به بررسی خصوصیات کاربران و پذیرش اینترنت در ماکائو غیرکاربران اینترنت پرداخته و نتایج بررسی او نشان داده است که بیشتر کاربران اینترنت، در مقایسه با غیرکاربران، مذکر و نیز جوان ترند و از تحصیلات بالاتر و درآمد ماهیانه خانوادگی بیشتری برخوردارند . متغیرهای میزان تحصیلات، جنسیت، درآمد، و میزان تجارب افراد از شاخص های مهم در پیش گویی استفاده آنها از اینترنت به شمار میروند، اما متغیرهای استفاده از رسانه های گروهی سنتی و میزان اهمیت اینترنت از نظر کاربر پیشگویی کننده هایی معنی دار نبودند. میزان تأثیرات نسبی متغیرهای مستقل مانند میزان استفاده از رسانه و میزان ارزشی که کاربر برای اینترنت قائل است بر متغیر استفاده از اینترنت با فنون آماری رگرسیون و همبستگی بررسی شده است. بر اساس نتایج به دست آمده،متغیر استفاده از رسانه با بهره گرفتن از اینترنت رابطه ای ضعیف داشت؛ همچنین، ازمیان معیارهای مربوط به استفاده از رسانه فقط معیار استفاده از اینترنت پیشگویی کننده ای معنی دار برای برآورد متغیر وابسته بوده و بین متغیر ارزش قائل شدن برای اینترنت نیز با متغیر استفاده از اینترنت رابطه معنی داری وجود نداشته است. از میان متغیرهای مربوط به نگرش کاربر نسبت به اینترنت تنها متغیر نگرش و برداشت ذهنی کاربر در مورد مؤثر بودن اینترنت تنها متغیر استفاده از اینترنت رابط های مثبت و معنی دار داشته است. متغیرهای جنسیت، درآمد ماهیانه خانوار، و سطح تحصیلات نیز دارای رابطه ای مثبت با متغیر استفاده از اینترنت بوده اند؛ و سن نیز پیشگویی کننده ای برای برآورد متغیر وابسته شناخته نشد( .(Cheong, 2002: 11- 18
۲-۲۸مدل رفتار منطقی
این تئوری با توسعه تئوری فیشبین در سال ۱۹۷۵ ، توسط آجزن و فیشبین ارائه شده است. در واقع این تئوری بیان می کند که مهمترین عامل در انجام عمل توسط شخص، تمایل آن شخص است که توسط دو عامل نگرش شخص نسبت به رفتار و هنجارهای ذهنی شخص تحت تأثیر قرار می گیرد در نمودار ۶ تئوری رفتار منطقی نشان داده شده است (Fishbein, Ajzen, 1975).
نمودار ۶ . تئوری رفتار منطقی (Hung, Ku, Chang, 2003)
باورها در مورد نتایج جالب توجه در آن رفتار
۲-۲۹مدل رفتار برنامه ریزی شده
آیزن ^[۳۹] تئوری رفتار برنامه ریزی شده را برای شرایطی طراحی کرده است که افراد کنترل کامل بر رفتارشان ندارند. تئوری رفتار برنامه ریزی شده که در نمودار ۷ نشان داده شده است می گویدکه رفتار تابع مثبت مستقیمی از نیت رفتاری و کنترل رفتاری درک شده می باشد. این رابطه در معادله زیر نشان داده شده است:
نمودار ۷ . الگوی تئوری رفتار برنامه ریزی شده (Donnelley, 2004)

جدول۵-۳۰ ضرایب رگرسیونی متغیرهای تاثیرگذار بر شاخص باروری و ایده‌آل‌های
باروری زنان ۸۵
جدول ۵-۳۱ اثرات مستقیم و غیرمستقیم و کلّ متغیّرهای مستقل بر باروری ۸۷
فهرست شکل­ها
عنوان صفحه
شکل ۳-۱ مدل تحلیلی تبیین باروری بر اساس نظریه­ هزینه­ها و منافع فرزندان ۲۱
شکل ۳-۲ چارچوب عرضه، تقاضا و هزینه­ های تنظیم باروری، مدل استرلین ۲۴
شکل ۳-۳ تبیین کاهش باروری در نظریه­ جریان ثروت بین نسلی ۲۷
شکل ۳-۴ مدل پارادایمیک: کم‌فرزندآوری به مثابه خود حمایتی، مدل محمودیان
و رضائی ۳۵
شکل ۳-۵ مدل نظری تبیین باروری و ایده­آل­های باروری زنان ۳۹
شکل ۵-۱ مدل تجربی عوامل مؤثّر بر باروری زنان ۸۶

فصل اوّل

کلیات

۱-۱)مقدمه:

همواره در طول تاریخ بشری تعداد جمعیّت ساکن در یک منطقه و سرزمین از اهیّمت به‌سزایی برخوردار بوده و همیشه معیاری برای اقتدار و افتخار نسبت به مناطق دیگر به حساب می‌آمده است. جمعیّت جهان تا اواسط قرن ۱۸ میلادی افزایش کُند و ناچیزی داشت،و همیشه بنا به‌دلایلی از جمله (شیوع بیماریهایی با تلفات سنگین، جنگ‌های دا‌‌منه‌دار و غیره…..) باعث می‌شده تا جمعیّت کل دنیا با نرخ رشد نسبتاً ثابت و البته بسیار کندی رو به جلو حرکت کند. امّا از انقلاب صنعتی به بعد با توسعه و پیشرفت تکنولوژی در همه زمینه­ ها و بخصوص پیشرفت در بهداشت و درمان و به دنبال آن کاهش میزان مرگ­و­میر بر حجم جمعیّت دنیا به سرعت افزوده شد. ابتدا در کشورهای توسعه ­یافته که شاهد انقلاب صنعتی و پزشکی در خود بودند، این افزایش روی داد و بعد هم با انتقال پیشرفت­های پزشکی به کشورهای در حال توسعه، در این مناطق نیز جمعیّت رشد چشمگیری پیدا کرد.

کشورهای جهان سوم با وجود بهره­مندی از بیش­ترین امکانات مادی و انسانی و منابع عظیم ثروت، نسبت به کشورهای اروپایی به لحاظ توسعه اقتصادی ـ اجتماعی در شرایط مناسبی به­سر نمی­برند. رشد سریع جمعیّت و ناهماهنگی میان رشد جمعیّت و رشد اقتصادی، موجب مشکلات زیادی در زمینه‌های مختلف اقتصادی ـ اجتماعی، تغذیه­ای، بهداشتی، آموزشی، اشتغال، مسکن و دیگر مسائل شده است و تداوم این مسائل و مشکلات و کاهش مرگ­و­میر باعث شد برنامه ­های تنظیم خانواده در بعضی از این کشورها از جمله ایران مورد قبول افراد واقع شود و باروری با سرعت زیادی پایین آمد. به­ طوری که در حال حاضر کاهش باروری به عنوان یکی از مهّم­ترین عوامل رشد جمعیّت در معرض تهدید واقع شده است و به زیر حدّ جایگزینی رسیده است. شواهد گویای آن است میزان باروری در ایران از ۷ بچّه برای هر زن در سال ۱۳۵۷ به ۷/۱ بچّه برای هر زن در سال ۱۳۸۵ کاهش یافت (مرکز آمار ایران ۱۳۸۵). این کاهش باروری به طور همزمان در همه مناطق جغرافیایی و گروه ­های سنّی تولید مثل صورت گرفت. بر اساس بررسی­های انجام شده در طول دوره­ گذار باروری در ایران، گروه ­های قومی و استان­های ناهمگن از نظر قومی و مذهبی سطوح متفاوت امّا روندهای باروری مشابهی با سطوح و روندهای ملّی باروری و اکثریّت فارس تجربه کرده ­اند (عباسی­شوازی و حسینی، ۲۰۰۸). هرچند برنامه­ی تنظیم خانواده نقش مؤثّری در سرعت کاهش باروری و استمرار آن از نیمه­ی دهه­ ۱۳۶۰ به بعد داشته است، امّا فرایند گذار باروری متناسب با تحوّلاتی بوده است که در ابعاد مختلف اقتصادی ـ اجتماعی و نیز برخی از ابعاد سنّتی خانواده به وقوع پیوسته و به تغییراتی در ایستارهای مرتبط با ازدواج و در نهایت رفتارها و تمایلات فرزندآوری مردم منجر شده است. همچنین طی سه دهه­ اخیر، در اثر تغییرات فرهنگی ـ اجتماعی به­ ویژه تحت تأثیر تحوّلات پدید آمده در خانواده، حضور زنان در عرصه ­های اجتماعی افزایش یافته است. تغییرات ساختار خانواده از خانواده­ی گسترده به هسته­ای، جدا شدن فعالیت­های تولیدی از خانواده و تبدیل به یک واحد مصرفی، کاهش تعداد فرزندان خانواده و مشارکت زنان در فعالیت­های اجتماعی و کارهای درآمدزا از این تغییرات است. در تبیین این انتقال و تغییرات به رشد تحصیلات و سیاست‌های آموزشی و بهداشتی، حمایت مقامات مذهبی، کاهش مرگ ومیر نوزادان، مشکلات تامین نیازهای مادّی، فشار اقتصادی منجر به تعلیق ازدواج، بالا رفتن سن ازدواج و تغییر نگرش‌ها اشاره شده است. این انتقال اگر زمانی معلول مداخله‌های مستقیم نهاد‌های دولتی و غیردولتی بوده امروزه به مرحله‌ی تثبیت رسیده است و زنان تا حدِّ زیادی و نه کاملاً خود متمایل به این کم‌فرزندی هستند و به عبارتی خود را عاملان کم‌فرزندی و آن‌‌را نتیجه‌ی انتخاب عقلانی خود می‌دانند(محمودیان و رضائی،۱۳۹۱).

۱-۲)بیان مسأله

رشد جمعیّت بشر نه‌تنها افزایش تصاعدی ندارد بلکه در حال کاهش است. در طی سی سال گذشته از تعداد فرزندان به‌دنیا آمده توسط زنان جهان کاسته شده است. در مقیاس جهانی، زنان معاصر به اندازه نصف مادران خود بارور می‌شوند. نگاهی دقیق‌تر به اعداد و آمار تأیید کننده این واقعیت مستند خواهد بود. چهل سال پیش هر مادر به‌طور متوسط بین ۵ تا ۶ کودک به دنیا می‌آورد ولی در حال حاضر به نصف مقدار قبلی رسیده است(پیرس، ۲۰۰۸)^[۱]. خانواده اصلی­ترین واحدی است که تصمیمات باروری، هدف­های فرزند​آوری و رفتارهای باروری در آن شکل می‌گیرد(تافلر^[۲] ، ۱۳۸۳). و در برنامه‌های تنظیم خانواده همیشه زنان جزء گروه های هدف بوده‌اند و زنان در سیاستهای کنترل جمعیّت و تنظیم خانواده جزء گروه‌های هدف اصلی به حساب می‌آیند. به ویژه در برنامه‌های کنترل باروری و موالید این امر اهمیّت بیشتری دارد. در طی اجرای برنامه‌های کنترل جمعیت در ایران در دهه ۷۰ بیشترین برنامه‌ها معطوف به زنان بود. سیاست کنترل موالید در ایران توانست سطح باروری را به سطح جایگزین و زیر جایگزین برساند و به این وسیله ایران در همه‌ی مناطق شهری و روستایی انتقال باروری را تجربه کرد. اعمال سیاستهای کنترل موالید موجب تغییرات شگرفی در ساختار جمعیتی جوامع شد که مهمترین آن می‌توان به انتقال باروری اشاره کرد، یعنی انتقال از باروری کل سطح بالا به باروری کل سطح جایگزین و زیر حدّ جایگزین. این تغییر شگرف با مدت زمان های مختلف و کیفیتهای گوناگون در کشورهای جهان اتفاق افتاد. ایران از آن‌جمله کشورها بود که در اواخر قرن ۲۰ به جرگه‌ی این گفتمان پیوست و به‌طور جدی کنترل موالید را تجربه کرد. به‌ شکل‌هایی که کمتر از یک دهه باروری کل آن کاهش چشمگیری یافت و در بسیاری از مناطق به سطح جایگزین رسید و در یک دهه اخیر، بسیاری از استانها و مناطق شهری و روستایی آن شاهد باروری سطح جایگزین و زیر حدّ جایگزین است. در این‌جا منظور از باروری سطح جایگزین، سطحی از فرزندآوری است که در آن یک نسل از زنان تنها آن تعداد فرزند کافی برای جایگزینی خود و والدینشان را به‌دنیا می‌آورند که برابر با ۱/۲ فرزند برای هر زن است(ویکس^[۳]، ۶۸:۲۰۰۵). نیل به این هدف بدون شک مدیون سیاست‌های جدی معطوف به رفتار تولید مثل زنان و البته مشارکت و تصمیم گیری خود آنها نیز بوده است.
ایران در چند دهه­ اخیر تحوّلات جمعیّت​شناختی چشمگیری را تجربه کرده است. کاهش باروری از حدود ۷ فرزند در سال ۱۳۵۸ به حدود ۱/۲ فرزند در سال ۱۳۷۹ مؤید همین مطلب است ­(­عباسی شوازی و دیگران، ۲۰۰۹). کاهش چشمگیر میزان باروری کل^[۴] از ۱۳۷۹ به بعد و حتی کمی پیش­تر از آن علائم باروری پایین­تر از حد جایگزینی در نیمه اول دهه­ ۱۳۷۰، باعث شد که ایران به جرگه­ی کشورهایی بپیوندد که دارای باروری زیر حد جایگزینی^[۵] هستند.
تحقیقات پیمایشی نشان از این واقعیّت دارد که باروری مشاهده شده همواره کمتر از منتهای بُعد خانوار ایده​آل خانواده­هاست. به بیان دیگر، افراد و خانواده­ها در دنیای کنونی، رفتارهای باروری­شان بر­خلاف آن چیزی است که در ذهن اندیشه می­ کنند. همین خود گویای این واقعیّت است که آنها در تحقّق ایده​آل​های باروری­شان با موانعی مواجه هستند. بنابراین، چنانچه موانعی که باعث این تفاوت­ها شده است از میان برداشته شود، امکان افزایش باروری در آینده دور از انتظار نیست(­حسینی،۳۳۰:۱۳۸۶).
بررسی­ها­ (­عباسی­شوازی و همکاران، ­۱۳۸۱؛ عباسی­شوازی، حسینی­چاووشی و مک­دونالد، ۱۳۸۳؛ حسینی­چاووشی و عباسی​شوازی، ۱۳۸۸؛ عباسی شوازی و حسینی، ۱۳۸۸) نشان دادند که در ایران نوعی همگرایی در رفتار، ایده­آل­ها و تمایلات فرزندآوری در میان زنان واقع در سنین تولید مثل در بسترهای مختلف اقتصادی ـ اجتماعی و فرهنگی ایجاد شده است. تحقیقات نشان از این واقعیّت دارد که استان کردستان بر­اساس شاخص­ های توسعه و میزان توسعه ­یافتگی در سال ۱۳۹۰، در بین ۳۰ استان کشور رتبه­ی ۲۲ را کسب کرده است­­ (­شیخ بیگلو،­۶۴:۱۳۹۰). با وجود سطح پایین توسعه در این استان، میزان باروری کل به طور قابل توجهی کاهش یافته و به ۷/۱ در سال ۱۳۹۰ رسیده است (اداره کل ثبت احوال استان کردستان).
شهر سنندج نیز به عنوان یکی از شهرستان­های این استان از این قاعده مستثنی نیست. در این شرایط، پرسش این است که آیا نباید اقداماتی برای جلوگیری از کاهش بیش­تر باروری و ثبات باروری، دست­کم در سطح جایگزینی، صورت بگیرد؟ پاسخ به این پرسش و اتّخاذ هر گونه برنامه­ی عمل در این زمینه، مستلزم انجام مطالعات زمینه­ای با هدف و آگاهی از شناخت این مسأله است که زنان چگونه کم فرزندی را انتخاب کرده‌‌اند؟ چه عواملی در روند این تصمیم‌‌گیری دخیل می‌باشد؟ بی­تردید، توافق در آرمان­ها و اهداف یکی از مقدّمات ضروری برای هر نوع سیاست­گذاری است. هدف هر چه باشد، محقّق نخواهد شد مگر این­که یک سیاست و یا یک برنامه­ی عمل در قالب یک سیاست جامع جمعیّتی به اجرا گذاشته شود.
اولین گام در فرمول­بندی یک سیاست جمعیّتی، تعیین و شناسایی دقیق وضعیّت فعلی جمعیّت است. با توجّه به زمینه ­های متنوّع قومی ـ فرهنگی جامعه­ ایران، تغییرات جمعیّتی دهه­های اخیر و ضرورت اتّخاذ سیاستی مشخّص در زمینه­ باروری و آهنگ رشد جمعیّت در آینده، آگاهی و شناخت از رفتارها، ایده­آل­ها و تمایلات فرزندآوری گروه ­های قومی و تعیین­کننده­ های آن نقش مهمّی در درک پویایی­های جمعیّت و روندهای آن خواهد داشت. بی­توجهی به اهمیّت تفاوت­های قومی در نگرش­ها و تمایلات باروری و پاسخ­های متفاوت قومی به سیاست­های جمعیّتی دولت به یک ترکیب قومی متفاوت منجر خواهد شد؛ که پیامدهای اقتصادی ـ اجتماعی و سیاسی مهمّی در سطح منطقه­ای و ملّی خواهد داشت (حسینی و عباسی­شوازی ۱۳۸۸).
بحث تنها در مورد تاثیر یک متغیر در مورد چرایی کنش کم فرزندآوری زنان بسیار کار سختی است و به هیچ وجه نمی‌توان تنها با در نظر گرفتن یک متغیر بتوان به تفسیر و تفصیل در مورد عوامل تاثیر‌گذار بر این پدیده بحث کرد. ولی زنان امروزه فرزندان را مانعی برای توسعه و پیشرفت و گاهاً تفریح خود می‌دانند.
یکی از مهم‌ترین معانی که زنان در درون کنش کم‌فرزندآوری خود در نظر دارند همانا حمایت از خودشان به‌عنوان یک زن است. این امر گویای این موضوع است که زنان حمایت از شرایط و وضعیت‌های جسمانی، روانی و اجتماعی خود را به‌عنوان استدلالی برای تمایل به کم‌فرزندآوری در نظر دارند(محمودیان ورضائی، ۲۱۳:۱۳۹۱).
دولت باید به این موضوع نگاه ویژه داشته باشد و در این زمینه برنامه ریزی گسترده انجام دهد، کاهش فرزندآوری خلأهای بین نسلی را در آینده رقم می‌زند که آسیبهای اقتصادی و فرهنگی بسیار زیادی را موجب می شود. ذکر این نکته ضروری می‌‌باشد که تنظیم خانواده به معنای کاهش فرزندآوری نیست بلکه به معنای برنامه ریزی برای برخورداری از خانواده مطلوب با جمعیت متعادل است.
بنابراین، انجام مطالعات زمینه­ای به منظور درک تعیین کننده‌‌‌های باروری زیرحد جایگزین می‌‌تواند نقش مهمّی در زمینه­ سیاست­گذاری جمعیّتی، دست­کم در مقیاس محلّی و منطقه­ای داشته باشد. بنابراین، پرسش اصلی تحقیق حاضر این است که تعیین کننده‌‌های باروری زیر حدّ جایگزین زنان کُردِ ۴۹-۱۵ ساله شهر سنندج چه می‌باشد؟ آیا تفاوت آماری معنی​داری در این تعیین کننده‌ها در بین زنان مذکور وجود دارد؟ چه تفاوت­ها و شباهت‌هایی از نظر تعداد باروری در میان این زیر گروه ­های جمعیّتی در شهر سنندج وجود دارد؟ عوامل و تعیین کننده­ های این تفاوت­ها و شباهت­ها کدامند؟

۱-۳)اهمیت و ضرورت تحقیق

انتشار نتایج اولیّه­ی سرشماری ۱۳۹۰ کل کشور، که نرخ رشد جمعیّت ایران را ۳/۱ محاسبه کرده است؛ موجب اظهارنظرها و ابراز نگرانی­­هایی درباره آینده جمعیّت کشور شد. ایران در ۵۰ سال گذشته فراز و فرودهایی در میزان رشد جمعیّت داشته است. اعمال سیاست­های کنترل جمعیّت از دهه­ ۱۳۷۰ نرخ رشد جمعیّت را به شدّت کاهش داد. باروری نیز یکی از عوامل مؤثّر و مهم در تغیر و تحوّل ساختار جمعیّتی هر جامعه­ای می­باشد. اهمیّت این موضوع به قدری است که عمدتاً در مسأله رشد جمعیّت تنها عاملی که بیش از عوامل دیگر بر آن تأکید می​شود، ​باروری است. عوامل متعددی وجود دارد که مستقیم یا به طور غیر مستقیم، در رفتار و پدیده­ باروری تأثیر می​گذارند، به عنوان مثال می­توان از عوامل زیست­شناختی، اجتماعی و عوامل جسمانی نام برد­(میرزایی،۲۹:۱۳۷۷). در حقیقت تلاش­ های تحقیقاتی منظم علوم اجتماعی باروری را در کانون توجّه خود قرار داده­اند. انگیزه این توجّه ناشی از اهمیّت و پیامدهای همه جانبه­ی باروری و تغییرات آن می­باشد.
باروری به عنوان رکن اصلی رشد و تغییرات جمعیّت و همچنین به عنوان یکی از عوامل تغییر در ساختار جمعیّت، نقش اساسی در برنامه­ ریزی­های خُرد و کلان کشوری و منطقه­ای دارد. علاوه بر این، از آن­جایی که باروری به طور مستقیم تحت تأثیر تصمیم ­گیری­های فردی و خانوادگی، و به طور غیر مستقیم تحت تأثیر عوامـــل اقتصادی ـ اجتماعی، جمعیّتی و فرهنگی می­باشد، شناخت کامل و همــه‌جانبه‌ی باروری زیر حدِّ جایگزین زنان در زیرگروه‌های مختلف جمعیّتی و عوامل و تعیین‌کننده‌های آن کمک مؤثّری در اتّخاذ سیاست‌های جمعیّتی متناسب با زمینه‌های مختلف اجتماعی ـ فرهنگی جامعه‌ی ایران خواهد داشت. شناخت نحوه‌ی تغییرات در باروری و پیش ­بینی آن مستلزم شناخت دقیق و کامل عوامل تأثیر گذار بر باروری زیر حدّ جایگزین و تغییرات در موقعیّت تصمیم‌گیران اصلی این عوامل، یعنی زنان است. همچنین عباسی شوازی بر این باور است که سطح باروری در آینده بستگی به نگرش​ها و تصمیماتی دارد که توسّط نسل کنونی و آتی گرفته خواهد شد(۱۳۸۰).
بیشتر تحقیقات در ایران به بررسی عوامل تأثیر­گذار بر تغییرات خانواده و تحوّلات باروری پرداخته­اند و عواملی که می­توانند بر باروری -زیر حدِّ جایگزین- زنان تأثیر گذار باشند،­ کم­تر پرداخته شده است. و همچنین طبق نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰، زنان نصف جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند، و از آنجا که زنان یکی از ارکان اصلی برای تصمیم گیری و اقدام به بچّه‌دار شدن هستند سنجش تفکر و رویکرد آنان نسبت به این مهم بسیار حائز اهمیّت می‌باشد. و این امر باید مورد توجّه سیاست­گذاران و برنامه­ ریزان جمعیّتی قرار گیرد.
استان کردستان یکی از استان­هایی است که تا قبل از اجرای سیاست­های کنترل جمعیّت، سطح بالایی از باروری یعنی ۵/۶ را داشته است؛ امّا پس از اجرای سیاست­ها و تقریبآً حدود یک دهه پس از آن سطح باروری آن به زیر سطح جایگزینی رسیده و تا جایی که امروزه برخی از شهرستان­های آن سطح باروری پایین­تر از ۲ را تجربه می­ کنند. این در حالی است که به لحاظ مذهبی و قومی متمایز از گروه ­های اکثریت مذهبی و قومی جغرافیایی ایران است؛ امّا به لحاظ سطح باروری همسو و هم‌سطح با بسیاری از مناطق توسعه ­یافته ایران می­باشد(محمودیان ورضائی، ۱۳۹۱). بر این اساس، همانطور که می‌دانیم چند سالی است که موضوع بازنگری در سیاست‌های جمعیّتی کشور از طرفی در دستور کار مقامات رسمی دولتی قرار گرفته و از سوی دیگر، به موضوع بحث و بررسی محافل علمی و دانشگاهی تبدیل شده است. اگرچه برآیند همه‌ی نشست‌ها بازنگری در سیاست‌های جمعیّتی و اتّخاذ سیاست‌هایی در راستای تشویق موالید است،‌ امّا واقعیّت این است که اتّخاذ هرگونه برنامه‌ی عمل در این زمینه مستلزم آگاهی و شناخت از نیّات باروری زنان و عوامل و تعیین‌کننده‌های آن در بسترها و زمینه‌های گوناگون اجتماعی ـ فرهنگی جامعه‌ی ایران و نیز در میان زیرگروه‌های مختلف جمعیّتی است.

۱-۴) اهداف تحقیق

۱-۴-۱) هدف اصلی

هدف اصلی این پژوهش آگاهی از تعیین کننده‌های باروری زیر حدِ جایگزین زنان کُردِ ۴۹-۱۵ ساله شهر سنندج می­باشد. از این رو تصوّر می‌شود انجام این پژوهش می‌تواند باعث روشن­تر شدن بینش و درکی نسبت به این مسأله باشد. جهت دستیابی به این هدف کلّی، اهداف فرعی زیر را دنبال­ خواهیم کرد:

۱-۴-۲)اهداف فرعی

بررسی ارتباط عوامل جمعیّتی(سن، بُعد خانوار، وضعیت تأهّل و وضعیّت اشتغال) بر باروری و ایده‌آلهای باروری زنان.
بررسی دیدگاه زنان نسبت به تقدیر گرایی بر باروری و ایده‌آلهای باروری زنان.
بررسی رابطه پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی با باروری و ایده‌آلهای باروری زنان.
بررسی رابطه تفکر کم‌فرزندآوری بازاندیشانه با باروری و ایده‌آلهای باروری زنان.
بررسی رابطه برابری جنسیتی در خانواده با باروری و ایده‌آلهای باروری زنان.

فصل دوّم

پیشینه تحقیق
یکی از مهم‌ترین مراحل در نوشتن تحقیق، اشاره به مطالعاتی است که قبلاً در این زمینه انجام شده است. آگاهی از پیشینه انجام شده، ضمن آشکار ساختن ابعاد جدید مسأله، از تکرار بیهوده تحقیق در مورد جنبه‌هایی که دیگران بررسی کرده‌اند جلوگیری خواهد کرد. همچنین سئوالات یا فرضیه‌های تحقیق دقیق‌تر خواهند شد و امکان شراکت در تجربیات محققان قبلی فراهم می‌شود.

۲-۱) تحقیقات داخلی

کلانتری و همکاران در تحقیقی تحت عنوان عوامل جمعیتی مؤثر بر رفتار باروری زنان یزد در سال ۱۳۸۳، با بررسی زنان ۴۹-۱۵ ساله شهر یزد به نتایج زیر دست یافتند: افزایش تحصیلات زنان و همچنین شوهران تأثیر زیادی در کاهش باروری داشته و در این میان افزایش تحصیلات زنان از بی‌سوادی به ابتدایی تأثیر زیادی بر باروری ندارد، امّا ارتقای سطح تحصیلی آنان به راهنمایی و دبیرستان و حتّی بالاتر، تأثیر زیادی در باروری زنان داشته است. در مورد مردان، افزایش تحصیل از بی‌سوادی تا تمام مقاطع بالاتر، در کاهش باروری مؤثر بوده است. اشتغال و سطح تحصیلی زنان، رابطه معکوسی با باروری داشت. ۱/۶۳ درصد از پاسخگویان از طریق مراکز آموزشی و رسانه‌های جمعی با وسایل جلوگیری از بارداری آشنا شده‌اند و ۷۴ درصد از آنان در حال حاضر از یکی از روش‌های جلوگیری استفاده می‌کنند. بر اساس نتایج حاصل از مدل رگرسیونی، ارتباط باروری با متغیرهای تحصیلات، مشارکت مردان در تنظیم خانواده، سن ازدواج زنان و مرگ و میر کودکان، معنی‌دار بوده و وارد معادله شده‌اند. همه متغیرها، غیر از مرگ ومیر کودکان، با باروری رابطه‌ی منفی و معکوس داشتند. یعنی هرچه بر میزان آنها افزوده می‌شود، باروری کاهش می‌یابد. بر اساس مقدار بتا، دو متغیر تحصیلات زنان و مشارکت مردان در تنظیم خانواده، بیشترین تأثیر را در تبیین تغییرات باروری داشته‌اند (کلانتری و همکاران، ۱۳۸۴).
در پژوهشی که با عنوان بررسی عوامل مؤثر در باروری با روش تجزیه و تحلیل مسیری در استان مازندران توسط سلیمانی انجام شد، سن مادر، سواد مادر، تعداد سال‌های زناشویی، سن مادر هنگام ازدواج و سن اوّلین حاملگی، به‌عنوان فاکتورهای مؤثر بر باروری در استان مازندران مورد بررسی قرار گرفتند. در این تحقیق، ۱۳۴۳ خانوار به روش نمونه گیری دو مرحله‌ای تصادفی به‌عنوان حجم نمونه انتخاب شدند و با تکنیک پرسشنامه‌ای مشتمل بر سه بخش دمگرافیک، اطلاعات باروری و بخش تنظیم خانواده، اطلاعات مورد نظر گرداوری شدند. داده‌های به‌دست آمده به‌وسیله روش آنالیز مسیر اثر علیتی (اثر مستقیم و غیر مستقیم) و اثرات غیر علیتی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. یافته‌های پژوهش بدین شرح بود: از بین متغیرهای مورد بررسی، تعداد سال‌های زناشویی دارای بیشترین ضریب اثر مستقیم بر باروری بود. بعد از آن سن مادر بیشترین تأثیر مستقیم را داشت. همچنین سواد مادر به‌عنوان مؤثرترین عامل مستقیم تأثیر منفی بر باروری شناخته شد (سلیمانی، ۱۳۸۴).
منصوریان و خوشنویس در تحقیقی تحت عنوان ترجیحات جنسی و گرایش زنان همسردار به رفتار باروری: مطالعه موردی شهر تهران، به تبیین جایگاه مفهوم رضایت از ترکیب جنسی فرزندان بر گرایش زنان به رفتار باروری پرداخته‌اند. تحلیل‌های تفکیکی این تحقیق نشان داد که در سطح متغیرهای مربوط به خصوصیات فردی، متغیرهای تحصیلات و سن زن، در سطح متغیرهای جمعیت شناختی، متغیرهای تعداد کل فرزندان، مدت ازدواج، تعداد فرزندان دختر، ترکیب جنسی و تعداد فرزندان مطلوب، در تبیین گرایش زنان به رفتار باروری نقش عمده‌ای بر عهده دارند. تحلیل‌های چند متغیره در الگوی رگرسیون لجستیک، در سطح مجموع متغیرهای اصلی تحقیق نیز نشان داد که متغیرهای ارزیابی ترکیب جنسی فرزندان بر مبنای ترجیحات جنسی، سال‌های ازدواج و محل تولد، در مجموع در پیش‌بینی گرایش زنان همسردار به رفتار باروری مشارکت دارند و حدود ۸۴ درصد از تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی می‌کنند (منصوریان و خوشنویس، ۱۳۸۵).
شیخ عطار (۱۳۸۸) در تحقیقی تحت عنوان بررسی عوامل اقتصادی و فرهنگی موثر بر رفتار باروری: مطالعه موردی زنان متأهل شاغل در دانشگاه شیراز، به تبیین تأثیر عوامل فرهنگی مانند قومیت، سطح تحصیلات و باورهای مذهبی، بر رفتار باروری و شناخت و بررسی عوامل اقتصادی مانند نوع منزل شخصی، درآمد و غیره بر رفتار باروری پرداخته است. در این پژوهش مشخص شده که متغیرهای محل تولد، فعالیت‌های ورزشی، قومیت و اعتقادات مذهبی، تأثیر معناداری بر باروری ایده‌آل نمونه آماری ندارد. از دیگر مسایلی که در این تحقیق به‌طور ضمنی بررسی گردیده است، تأثیر سقط جنین یا فرزند مرده به‌دنیا آمده، بر رفتار باروری بوده است و مشخص گردید که تعداد فرزند دختر مرده یا سقط شده بر رفتار باروری ایده‌آل نمونه آماری، تأثیر گذار می‌باشد و بدین معناست که کسانی که سابقه سقط جنین یا فرزند دختر مرده به‌دنیا داشتند، خواهان فرزند دختر نبوده‌اند (شیخ عطار، ۱۳۸۸).

۱- مقدمه
پرورش طیورگوشتی با توجه به جایگاه خاصی که در تأمین پروتئین حیوانی مورد نیاز کشور دارد به یک صنعت عظیم و پویا تبدیل شده است. ویژگیهای غذایی گوشت سفید از جنبه تغذیه و سلامتی، بازده اقتصادی، محدودیتهای افزایش گوشت قرمز از جمله دلایل رشد کمی این صنعت در کشور هستند. علاوه بر توسعه کمی، توجه به افزایش راندمان و عملکرد در واحدهای موجود پرورش طیور گوشتی میتواند پاسخگوی نیاز کمبود پروتئین حیوانی باشد. اجرای تحقیقات مداوم پیرامون نیازهای تغذیه ای، آنها را ضروری ساخته است. در این راستا افزودنیهای غذایی به عنوان محرک رشد از جایگاه ویژهای در قسمت تغذیه برخوردار هستند. افزودنیهای مغذی به عنوان عناصری با طبیعت غیرمغذی شناخته شدهاند که رشد و یا سایر اشکال تولیدی را تحریک نموده، یا کارایی استفاده غذایی را بهبود میبخشند و یا ممکن است برای سلامت و اعمال متابولیکی دام مفید باشند. شناخت نقش دستگاه گوارش به عنوان محلی برای هضم و جذب غذا و اهمیت آن برای رسیدن به وزن مورد نظر و بهبود راندمان تولید ضروری است.

لوله‌ گوارش پرندگان به هنگام تفریخ کاملاً استریل میباشد. جوجهها بلافاصله پس از تفریخ شروع به نوکزدن و خوردن مواد درون آشیانه یا بقایای پوسته میکنند. در این زمان میکروبهای آشیانه یا محل جوجهکشی به سرعت در روده جایگزین میشوند. در روده کوچک جمعیت باکتریایی مشابه با پرندگان بالغ، ظرف دو هفته پس از تفریخ ظاهر میشود. این زمان برای سکومها تا بیش از ۳۰ روز به طول میانجامد. این توسعه آهسته به نظر میرسد که به علت تفریخ در شرایط بسیار بهداشتی و همچنین شرایط پرورش تجارتی جوجهها و عدم تماس با مرغ مادر باشد. بنابراین میکروفلور بالغ به سهولتی که در دنیای وحش حاصل میشود، در شرایط پرورش تجارتی به دست نمیآید. مجرای معدی-رودهای حیوانات مهرهدار، متراکمترین محل استقرار میکروارگانیسمها است. این مجموعه میکروبی دارای تأثیر قوی بر میزبان خود میباشند. در ماکیان میکروبهای بسیار متنوعی در طول روده زندگی میکنند. تعداد سلولهای میکروبی موجود در دستگاه گوارش ماکیان (به صورت متصل به سطوح مخاطی یا ذرات غذا و یا به صورت آزاد در حفره گوارشی)، حاوی چند صد گونه میکروبی به تعدادی افزون بر سلولهای بدن میزبان میباشند (مید، ۲۰۰۰).
میکروفلور طبیعی روده را میتوان در سه دسته جای داد، که عبارت از: گروه عمده غالب ( بیش از ۹۰ درصد و مطلقاً بیهوازی هستند نظیر لاکتوباسیلوسها، بیفیدوباکتریها و باکتریوئیدها)، گروه میکروفلور همراه (کمتر از ۵ درصد،‌ بیهوازی اختیاری مانند ای. کولای و انتروکوکسیها) و گروه فلور باقیمانده (کمتر از ۱ درصد، نظیر کلستریدیا و استافیلوکوکها). گونه های باکتریایی از نظر ترجیح مواد غذایی و احتیاجات رشد با یکدیگر متفاوت هستند.
فلور میکروبی طبیعی دستگاه گوارش، نقش بسیار مهمی در سلامتی و سالم بودن پرندگان ایفا میکند. در حیوانات سالم نسبت میکروارگانیسمهای مختلف مهم میباشد. ساز و کارهایی را که میکروارگانیسمهای مضر به وسیله آنها میزبان را تحت تأثیر قرار میدهند، شامل تولید سم، مصرف مواد غذایی ضروری برای رشد پرنده و جلوگیری از فعالیت میکروبهایی می باشند که ویتامین و یا دیگر عوامل رشد را برای میزبان تولید میکنند (ادلمن، ۲۰۰۵). تنوع در گونه های باکتریایی در دستگاه گوارش یکی از مهمترین عوامل برای ایجاد یک اکوسیستم پایدار در دستگاه گوارش میباشد. هنگامی که تعداد گونه های باکتریایی در دستگاه گوارش بالا باشد، به نظر میرسد که اکوسیستم دستگاه گوارش پایدارتر است (تیمرمن و همکاران، ۲۰۰۴). بهداشت زیاد، درمان آنتی بیوتیکی و تنش به عنوان عوامل مهم مؤثر در ایجاد اختلال در توسعه میکروفلور محافظ و پایدار در روده مطرح شدهاند.
آنتی بیوتیکها به میزان زیادی برای پیشگیری و درمان بیماری در پرندگان مصرف شدهاند. آنتی بیوتیکها همچنین برای سالیان زیادی در تغذیه طیور به عنوان افزودنی در خوراک برای افزایش رشد و بهبود عملکرد گله، بوده است. آنتی بیوتیکها سبب افزایش وزن جوجههای گوشتی، کاهش ضخامت دیواره روده، کاهش تعداد میکروارگانیسمهای مضر در روده، بهبود ضریب تبدیل خوراک، کاهش مرگ و میر به همراه کاهش جمعیت میکروبی مضر دستگاه گوارش و افزایش مواد غذایی قابل دسترس میشوند. مکانیسم عمل، شامل کاهش تولید ترکیبات سمی توسط باکتریها، تغییر شکل دیواره روده، کاهش فعالیت میکروبی در دستگاه گوارش، کاهش میزان وقوع عفونتهای تحت بالینی و جلوگیری از تشکیل کلنی میکروبهای بیماریزا میباشد. بنابراین تأثیر آنتی بیوتیکها بر رشد جوجههای گوشتی از اثر مثبت آنها بر جمعیت میکروبی دستگاه گوارش ناشی میگردد (تاج بخش ، ۱۳۸۳).
استفاده از آنتی بیوتیکها معایبی به همراه دارد. فلور طبیعی روده را تغییر میدهد که ممکن است سبب حساسیت حیوان نسبت به برخی عوامل بیماریزا گردد. با مصرف آنتی بیوتیکها، باکتری هابه آنها مقاوم شده و میتوانند این مقاومت را از طریق ژنتیکی و پلاسمیدها به باکتریهای نسل بعد انتقال دهند. باقی ماندن این داروها در محصولات دامی مانند گوشت و تخم مرغ و مصرف آنها توسط انسان، امکان انتقال به انسان را فراهم میکند. این امر باعث میشود که پاتوژنهای بدن انسان به آنتی بیوتیکها مقاوم گردند، به طوری که در موقع بروز بیماری یا عفونت در افراد، مصرف آنتی بیوتیکها مؤثر واقع نگردد. کارایی هضم در طیور بستگی به میکروارگانیسمهایی دارد که به طور طبیعی در دستگاه گوارش یافت میشوند. بنابراین هنگام استفاده از آنتی بیوتیکها در خوراک یک خطر بالقوه وجود دارد و لازم است میزان این خطر، در برابر فایدهای که از انجام آن حاصل میشود، محاسبه و مقایسه شود.
روش های بسیاری برای کاهش مصرف آنتی بیوتیک به عنوان محرک رشد گسترش یافته است. امروزه افزودنیهای خوراکی جایگزین شونده آنتی بیوتیکها شامل پروبیوتیکها، پری بیوتیکها، آنزیمها، مواد محرک سیستم ایمنی، روغنهای گیاهی، اسیدهای آلی و فرمالدئید به میزان زیادی مصرف میشوند.
یکی از این افزودنیهای خوراکی گیاهان دارویی میباشد.گیاهان دارویی به دلیل داشتن ترکیبات پیچیده میتوانند همزمان به اهداف مختلفی واکنش بدهند. ضمناً مقاومت به این ترکیبات گزارش نشده است. از دیگر مزایای این ترکیبات نسبت به محرکهای رشد شیمیایی میتوان به بهبود سیستم ایمنی خصوصاً در بیماریهای تضعیف کننده سیستم ایمنی اشاره کرد. هر چند واکسنها خواص تحریک ایمنی را دارند ولی به تنهایی برای حفاظت پرنده در مقابل عوامل بیماریزا کافی نیستند، در ضمن واکسنها خواص بهبود رشد ندارند. بنابراین استفاده از این ترکیبات در صنعت طیور میتواند مفید باشد. با توجه به تاریخچه و گستردگی گیاهان دارویی در ایران، میبایست استفاده از این منبع عظیم خدادادی و طبیعی که فاقد هر گونه آثار سویی میباشد بیشتر مورد توجه قرار گیرد. امروزه بهرهگیری از دانش فنآوری روز در صنعت گیاهان دارویی باعث تنوع تولید این فرآورده شده است، و انتظار میرود که با تهیه انواع محصولات گیاهی با کاربردهای تخصصی در زمینه های مختلف پزشکی، دامپزشکی و دامپروری، در حذف مواد شیمیایی نامطلوب و کاهش ناهنجاریها و داشتن طبیعتی سالم، گامهای مؤثری برداشته شود.
۱-۱- مقاومت به آنتی بیوتیک ها
۱-۱-۱- تعریف مقاومت
در صورت مقاوم بودن یک باکتریوم به یک آنتی بیوتیک، دستیابی غلظت مناسب آنتی بیوتیک در بافتهای بدن موجود زنده به حد مساوی یا بالاتر از حداقل غلظت بازدارنده رشد باکتری (MIC^[1]) امکان پذیر نبوده، و نتیجه حاصله شکست درمان خواهد بود. با وجود این، بطور سیستماتیک نباید نتیجهگیری شود که شکست درمان مترادف مقاومت به آنتی بیوتیک است (موژنی، ۱۳۸۲).
۱-۱-۲- مخاطرات ناشی از باقی مانده داروها
مخاطرات باقی ماندۀ داروها برای مصرف کننده: (موژنی، ۱۳۸۲)
- خطرات مستقیم که شامل تأثیرات سمی بر روی عضو (بعنوان مثال، آپلازی مدولا ناشی از کلرامفنیکل)، آلرژیهای غذایی (بعنوان مثال، ناشی از پنی سیلین)، اثرات ناقص الخلقه سازی، جهشزایی و سرطانزایی (بعنوان مثال، فوران ها) شامل میباشند.
- خطرات غیرمستقیم با انتخاب سویههای باکتریایی مقاوم مربوط بوده که سرانجام میتواند به بیماریهای باکتریایی در انسان منجر شود که درمان آنها در انسان مشکل خواهد بود.
یک مثال در مورد مقاومت باکتریایی در مورد باکتری سالمونلا است. مقاومت آنتی بیوتیکی سالمونلاها نسبت به آنتی بیوتیکهای متداول در حال افزایش است، به طوری که مطالعات فرهودی (۱۳۶۸) نشان میدهد در کشور ما مقاومت نسبت به آمپی سیلین در سال ۱۳۶۸ برابر ۸۵ درصد و تحقیقات همین محقق در سال۱۳۷۶، ۹۵ درصد بوده است. لذا یافتن مادۀ ضد میکروبی جدید به ویژه با منشأ گیاهی از اهمیت خاصی برخوردار است. مقاومتهای آنتی بیوتیکی تهدید جدی برای سلامتی انسان و دام به ویژه با ایمنی ضعیف بوده و لذا یافتن مواد ضد میکروبی ارزان و مؤثر لازم و ضروری است (دخیلی و همکاران، ۱۳۸۵).
۱-۱-۳- مصرف بی رویه آنتی بیوتیکها در طیور و سایر حیوانات و خطرات آن برای بهداشت انسان
مصرف آنتی بیوتیکها به میزان کم در جیره طیور و سایر حیوانات، ضریب تبدیل غذائی را بهبود میدهد و از نظر اقتصادی، مقرون به صرفه است. برای این کار، از داروهائی از قبیل تتراسیکلین، پنی سیلین و غیره استفاده میکنند. این گونه کاربرد آنتی بیوتیکها منتج به تکوین و نگهداشت جمعیتهای مقاوم باکتریهای گرم منفی رودهای در دستگاه گوارش طیور و سایر حیوانات شده است. بسیاری از این اجرام عوامل ژنتیک خارج کروموزومی (عواملR) دارند که مقاومت شدید در برابر یک یا چند آنتی بیوتیک مورد مصرف در درمانگاه را ایجاد میکنند. این امر از نظر بهداشت انسان و حیوانات به طور بالقوه زیانآور است و مخصوصاً در انسان، میتواند موجب پراکنده شدن سالمونلاهای بیماریزا شود. همچنین انتقال اشریشیاهای مقاوم از حیوانات به انسان گزارش شده است که موجب میشود تا تعداد این باکتری های مقاوم در روده انسان افزایش یابد. (تاج بخش ،۱۳۸۳).
جوجههای کبابی یکی از منابع مهم باکتریهای مقاوم در برابر آنتی بیوتیک هستند و در کشتارگاه، سویههای مقاوم محتویات جوجههای آلوده، لاشه سایر طیور را آلوده میکنند. معلوم شده که این سویههای با منشأ طیور، میتوانند روده انسانهای داوطلب را تحت سیطره خود قرار دهند، در آنجا استقرار یابند، و پلاسمیدهای مربوط به مقاومت داروئی خود را به سویههای مقیم روده انسان انتقال دهند. در یک بررسی، حضور پلاسمیدهای IncH (گروه عدم تجانسیH) را در لاشههای طیور گزارش کردهاند. این پلاسمیدها را عموماً مربوط به گونه های سالمونلا میدانند ولی به طور اتفاقی در سویههای اشریشیاکلی انسانی یا حیوانی نیز یافت میشوند. وجود این نوع پلاسمیدها در کلی باسیلهای لاشه طیور، از جنبه توان انتقال به سالمونلاها و تأثیر بد آن در بهداشت انسان، دارای اهمیت خاصی است. این پلاسمیدها، مقاومت در برابر داروهای آمپیسیلین، استرپتومیسین، تتراسیکلین، کلرامفنیکل، کانامیسین، همچنین سولفانامیدها، و تری متوپریم را ایجاد میکنند (تاج بخش ، ۱۳۸۳).
در پژوهشی جالب، تعداد کل باکتریها و همچنین تعداد باکتریهای گرم منفی هوازی و یا بیهوازی اختیاری مقاوم در برابرعوامل ضدمیکروبی را در مدفوع جوجههای که به جیره غذائی آنها مواد ضدمیکروبی اضافه شده بود، مورد مطالعه قرار دادند. در این بررسی باکتریهای مقاوم در برابر تتراسیکلین، کلرامفنیکل، استرپتومیسین، آمپی سیلین، یا کانامیسین مشخص شد. اشریشیاهای مقاوم، از تمام نمونه ها جدا گردیدند و تعداد آنها ۱۰^۵ تا ۱۰^۱۰ CFU^[2] به ازای یک گرم مدفوع بود. مقاومت، در پروتئوس میرابیلیس،کلبسیلا نمونیا و گونه های سودوموناس، همگانی نبود و در جوجههائی که این نوع مقاومت را نشان میدادند، تعداد مقاومها از گروهی به گروه دیگر متفاوت بود (حدود ۱۰^۳ تا ۱۰^۸ CFU به ازای هر گرم مدفوع). در مجموع، مقاومت نسبت به تمام عوامل ضد میکروبی (به استثنای کلرامفنیکل در اشریشیاکلی) حدود ۱۰^۳ CFU به ازای هر گرم مدفوع در کل مجموع باکتریها بوده است. بطورکلی از این بررسی چنین بر میآید که سیطره و تزاید باکتریهای هوازی و یا بیهوازی اختیاری گرم منفی در برابر آنتی بیوتیکها در جوجههای تازه متولد شده تا حدی مربوط به انتخاب ناشی از مصرف مکمل غذایی آنتی بیوتیکدار است. ولی اجباری نیست که حتماً منشأ جایگزینی سویههای مقاوم، مصرف غذای محتوی آنتی بیوتیک باشد، آنچه از این امر مهمتراست وجود سویه های مقاوم، در محیط اطراف جوجههای تازه متولد شده است. اگر باکتریهایی که اولین بار جوجه را مورد تهاجم قرار میدهند، حساس و یا مقاوم باشند با همین خاصیت در روده سیطره پیدا میکنند، چه پرنده با غذای مکملدار تغذیه شود یا نشود. بنابراین مصرف مداوم و بی رویه آنتی بیوتیکها چه در حیوان و چه در انسان بیش از آنکه برای خود حیوان و یا انسان خطر داشته باشد، برای محیط زیست خطرناک است که از این رهگذر حیوانات و انسانهای پاک، بطور آنی آلوده به میکروبی میشوند که از قبل، مقاومت دارند (تاج بخش، ۱۳۸۳).
۱-۱-۴- پاتوژنهای مهم
انتروپاتوژنهای انگلی نظیر گونه های سالمونلا، گونه های کامپیلوباکترها، باکتریهای هم غذا با میزبان نظیر اشرشیاکلی، انتروکوکسی و گونه های بیماریزا برای حیوانات نظیر پاستورلا و گونه های اکتینو باسیلوسها، تعدادی از گونه های هستند که مقاومت در مقابل مواد ضدمیکروبی در آنها توسعه پیدا کرده است (مک اون و فدروکا-کرای، ۲۰۰۲). مقاومت باکتری ای. فیزیوم به پنی سیلین اولین بار در سال ۱۹۸۳، ومقاومت به وانکومایسین اولین بار در سال ۱۹۸۸ در اروپا مشاهده شد. در آزمایشات صورت گرفته مشخص شد که کمتر از ۲ درصد ای. فیزیوم جدا شده از ترشحات مدفوعی جوجههای گوشتی آلوده، به آمپی سیلین و وانکومایسین مقاومت نشان دادهاند، در حالی که نتایج تحقیقات صورت گرفته از سال ۱۹۹۵ تا ۱۹۹۷ نشان داد که مقاومت میکروبی ای. فیزیوم به آمپی سیلین، به ۸۳ درصد و به وانکومایسین، به ۵۲ درصد رسید .(W.H.O., 1997) نتایج آزمایشات صورت گرفته نشان داد که باکتری ای. فیزیوم به چندین نوع از آنتی بیوتیکها شامل آمینوگلوکوکسیدازها و کوئینولونها مقاوم است. در سال ۱۹۸۹ در آمریکا گزارش شد که آنتیبیوتیک وانکومایسین در برابر ردههایی از ای. فیزیوم مقاومت نشان داده است. مقاومت ای. فیزیوم به چندین آنتی بیوتیک و تحمل شرایط نامساعد، نگرانی اصلی انجمنهای پزشکی است. نگرانی ویژه برای میکروب اس. تایفیموریوم دی تی ۱۰۴است، که عامل افزایش دهنده موارد سالمونلا در انسان است. سالمونلا تایفیموریوم ابتدا متعلق به گوسالهها بوده و بعد در میان غذای خوک، طیور و گوسفند پخش گردید. محصولات خرد شده گوشت مانند سوسیسها و برگرها منبع اصلی غذای آلوده هستند .(W.H.O., 1997) باکتری اس. تایفیموریوم به تعداد بسیاری از آنتی بیوتیکها که بطور معمول استفاده میشوند نظیر آمپی سیلین، کلرامفنیکل، استرپتومایسین، سولفونامید، تتراسایکلین و بسیاری دیگر مقاوم است (W.H.O., 1997).
۱-۱-۵- منع استفاده از آنتی بیوتیکها در جیره طیور
مواد ضد میکروبی به مقدار قابل توجهای به عنوان افزایش دهنده رشد در حیوانات مزرعه استفاده میشوند، این امر خطرات زیادی را برای سلامتی انسان به بار میآورد (وایتت،۲۰۰۰). استفاده متناوب و زیاد از آنتی بیوتیکها به عنوان افزودنی غذایی منجر به افزایش شمار باکتریهای مقاوم به مواد ضد میکروبی میشود و سرانجام باعث مشکل شدن درمان عفونتهای باکتریایی در انسان میگردد (گرسما و هلیلینگ، ۱۹۸۶؛ مک درموتت و همکاران، ۲۰۰۲). بسیاری از کشورها علاقهمند به کاهش یا حذف استفاده از ترکیبات ضد میکروبی در غذای حیوانات هستند تا سرعت توسعه مقاومت میکروبی کاهش پیدا کند (مک اون و فدروکا-کرای، ۲۰۰۲). در سال ۱۹۸۶ در سوئد استفاده از آنتی بیوتیکهای محرک رشد ممنوع شد (وایروپ، ۲۰۰۱). در سال ۱۹۹۵ استفاده از آوپرسین و در سال ۱۹۹۸ استفاده از ویرجینیامایسین منع گردید. مقاومت گلیکوپپتیدی باکتری ای. فیزیوم در جوجههای گوشتی بعد از منع استفاده از آوپرسین، از۷/۷۲ درصد به ۸/۵ درصد در سال ۲۰۰۰ کاهش پیدا کرد (آرستروپ و جنسن، ۲۰۰۲).
۱-۱-۶- هزینه ممنوع کردن آنتی بیوتیکهای محرک رشد
ممنوعیت آنتی بیوتیکهای محرک رشد زمانی که برای اولین بار در اروپا اعلام شد، صنعت طیور با یک افزایش بزرگ در میزان تلفات و شیوع بیماری و یک افت در تولید مواجه گردید. در اواخر ۱۹۹۹ در دانمارک ضریب تبدیل خوراک از ۷۸/۱ قبل از ممنوعیت به بالای ۸۴/۱ بعد از ممنوعیت افزایش پیدا کرد (امبرگ و همکاران، ۲۰۰۲).
مصرف آنتی باکتریال سالینومایسین (ضد کلستریدیوم) و غیره که برای کنترل انتریتهای نکروتیک مورد استفاده قرار میگرفت، پس از ممنوعیت آنتی بیوتیکهای محرک رشد افزایش چشمگیری ( از ۴۵۰۰ کیلوگرم ترکیبات فعال قبل از ممنوعیت به ۱۱۲۱۳ کیلوگرم بعد از ممنوعیت) در دانمارک داشت (دن مپ، ۲۰۰۲).
۱-۲- داروهای با منشأ گیاهی
اجزای فعال دارویی در گیاهان به طور اساسی متابولیتهای ثانویه تولید شده از مسیرهای شیکمیک، استات-مالونات و استات-موالونات هستند ( کوک و راش، ۱۹۸۵؛ تیلر و همکاران، ۱۹۸۸) و از لحاظ شیمیایی مشخصاند، اما اغلب همپوشانی دارند. انواع اجزای عمده، ترپنوئیدها (سزکویی ترپن ها، ساپونینها، کاروتنوئیدها، و استروئیدها)، فنولها (مانند تاننها، کوئینونها، سالیسیلاتها، و لیگنینها)، و گلیکوزیدها (فلاونوئیدها، گلیکوزینولاتها، و سیانوژنها)، آلکالوئیدها، پلی ساکاریدها (مانند صمغها و موسیلاژها) و پپتیدها هستند. همچنین روغنهای فرار رزینها که اغلب شامل انواع اجزای بالا می باشند (تیلر و همکاران، ۱۹۸۸؛ پنگلل، ۱۹۹۶). متابولیتهای ثانویه تولید شده در پاسخ به تنشهای محیطی، جزء متابولیسمهای ضروری سلول و اغلب به عنوان زبالههای متابولیسمی نام برده میشوند. اما امروزه حدس زده میشود که اعمال مهم زیادی را در گیاه انجام میدهند. اعمال مهم بیشتر این اجزاء هنوز به طور کامل شناسایی نشده است (ویلیامس و همکاران، ۱۹۸۹؛ بننتت و واللسگروو، ۱۹۹۴).
حتی اگر گیاه دارویی فقط یک ماده فعال داشته باشد باز اثر آن روی بدن انسان مفیدتر از همان ماده در حالت بدست آمده از سنتز شیمیایی است. این خاصیت، ارجحیت گیاه درمانی یا استفاده از داروهایی که منشاء گیاهی دارند را به اثبات میرساند. در اینجا ماده مؤثره تنها یک ترکیب شیمیایی نیست، بلکه دارای تعادل فیزیولوژیک است که بدن آن را بهتر تحمل نموده و اثرات جانبی نیز بر جای نمیگذارد و این دلیل خوبی بر ارجح بودن طب طبیعی است، گیاهان دارویی منبع سهل الوصول از مواد بسیار مؤثری هستند که ترکیبات آنها شبیه موادی است که در متابولیسم بدن انسان بکار رفته و بنابراین به سادگی به وسیله بدن قابل جذب هستند.
۱-۲-۱- گیاهان دارویی به عنوان محرکهای رشد در حیوانات
اتحادیه اروپا با بهره گرفتن از آنتی بیوتیکهای خوراکی به عنوان محرک رشد به شدت مخالفت میکند. پس از ژوئن ۱۹۹۹ (دی ماه ۱۳۷۷) به دلیل احتمال بروز مقاومت دارویی در باکتریهای بیماریزای انسانی، تنها چهار ترکیب دارویی برای استفاده در صنعت دامپروری کشورهای اروپایی، مورد تأیید قرار گرفت که البته این موضوع با در نظر گرفتن شرایط خاص ایران و عدم رعایت زمان پرهیز از مصرف قبل از کشتار، بیشتر باید مورد توجه قرار گیرد. از سوی دیگر با افزایش جمعیت و به تبع آن کوتاه کردن دوره پرورش، کاهش ضریب تبدیل غذایی و نیاز به افزایش تولید گوشت، ضرورت استفاده از محرکهای رشد را افزایش میدهد. همچنین با توجه به لزوم صادرات، رعایت قوانین اتحادیه اروپا لازم به نظر میرسد. در این شرایط تعجبی ندارد که نظارت شدید اتحادیه اروپا، موجب افزایش تقاضا برای محرکهای رشد غیر دارویی شود. در پاسخ به این نیاز، تولید کنندگان اروپایی در حال اصلاح و توسعه استفاده از اسیدهای آلی، الیگوساکاریدها، آنزیمها و دیگر افزودنیها میباشند. علاوه براین، آنها اشکال جدیدی از افزودنیهای غذایی کاملاً طبیعی را پذیرفته اند. این اشکال، محصول و فرآورده علم جدید گیاهان دارویی میباشند. اگرچه علم گیاهان دارویی علمی جدید است اما ریشه در زمان های بسیار دور و حتی عهد باستان دارد. این نسل جدید از محرکهای رشد، شامل افزودنیهایی با منشأ گیاهی میباشند که با مخلوطی از گیاهان یا عصارههای آنها بدست میآیند. در تهیه محرکهای رشد غیردارویی، امکان اینکه اینگونه افزودنیها تنها از یک گیاه تشکیل شده باشند حتی برای گیاه پیچیدهای مثل آویشن نیز کم میباشد. راه حل بهتری که توسط تولیدکنندگان فرآوردههای محرک رشد گیاهی انجام میگیرد انتخاب و استفاده از مخلوط گروهی از گیاهان دارای مواد مؤثره، در یک فرمول اختصاصی میباشد. این مخلوطها ممکن است دارای اثرات مفیدی به شرح زیر باشند (کلایتون، ۱۹۹۹؛ هبیبو و همکاران، ۲۰۰۰؛ گلدین و همکاران، ۱۹۷۷؛ لی و همکاران، ۲۰۰۴):
۱– بهبود خوشخوراکی جیره از طریق مواد طبیعی موجود در مواد گیاهی
۲– بهبود در پاسخهای ایمنی بدن و افزایش فعالیت میکروب خواری در گلبول سفید
۳– تحریک ترشح لوزالمعده برای افزایش آنزیمهای مترشحه داخلی به منظور کمک به هضم مواد غذایی
۴– هضم بهتر پروتئین و ذخیره بهتر نیتروژن که موجب افزایش کیفیت و تولید گوشت و کاهش دفع نیتروژن به خصوص به شکل آمونیاک میگردد
۵– مهار میکروبهای بیماریزا و غیرمفید در دستگاه گوارش از همان ابتدای دستگاه گوارش به واسطه داشتن مواد ضدمیکروبی
۶– این مواد به واسطه وجود مقادیر مختلفی از تانن، از وقوع اسهال جلوگیری میکنند
۷– جذب مواد ریز مولکولی را در روده تسهیل میکنند.
۸– سلولهای آسیب دیده کبدی را بازسازی مینمایند و عمل کبد را بهبود میبخشند
۹– ترکیبات مواد محرک گیاهی، با تحریک عصبی و کاهش استرسهایی مانند واکسیناسیون، بعنوان ترکیب ضداسترس عمل مینمایند
۱۰– این مواد با سمزدایی خون و افزایش سلولهای خونی به تنظیم جریان خون کمک میکنند
۱۱– این ترکیبات با خنثی نمودن سموم موجود در جیره، باعث بهبود عملکرد حیوان میگردند.
این محصولات کاملاً برای انسان و حیوانات بی ضرر هستند و میتوانند بدون هیچ خطری مورد استفاده قرار بگیرند. این گونه مواد میتوانند بطور دائم و بدون نیاز به درنظر گرفتن دوره حذف استفاده شوند. همچنین هیچ گونه مقاومت آنتی بیوتیکی ناشی از مصرف آنها وجود ندارد.
تعدادی از مواد با منشأ گیاهی مانند پلی فنلها (میوه ها، سبزیجات، گیاهان مختلف، و گونه های تند گیاهی)، هیدروکسی بنزوئیک، هیدروکسی سینامیک اسید، فلاونوئیدها، آنتوسیانینها، پروآنتوسیانینها، ایزوفلاونوئیدها، و توکوفرولها یک نقش پایه در حفظ مکانیسمهای آنتی اکسیدانی دارند (جمروز و همکاران، ۲۰۰۴a). در ادامه باید گفته شود استفاده از جایگزینها برای آنتی بیوتیک محرک رشد تنها راه حل برای حذف آنتی بیوتیک از خوراک جوجههای گوشتی نمیباشد، بلکه حذف آنتی بیوتیک محرک رشد مستلزم بهبود پرورش و مدیریت میباشد. بهبود مدیریت محیطی، بهداشت و وضعیت سلامت حیوان برای حداقل کردن اثر منفی حذف آنتی بیوتیک محرک رشد در خوراک ضروری میباشد.
۱-۲-۲- عصارههای گیاهی و سیستم ایمنی
در بین مکملهای غذایی که میتوانند پاسخ ایمنی حیوانات را به طور معنی داری تحت تأثیر قرار دهند، اسانسها و عصارههای گیاهی اهمیت خاصی دارند. این ترکیبات از طریق زیر سیستم ایمنی را تقویت میکنند (جمروز و همکاران، ۲۰۰۴a).
۱– بهبود ترشح آنزیمهای اندوژنوس
۲– تحریک اشتها

درستکاری، بیشتر با صادق‌بودن و راستگویی ارتباط دارد و کمالجویی تبعیت از کدهای عمومی اخلاقی را منعکس میکند.

اعتماد

اعتماد، به‌واسطه تعامل مستقیم رهبر با پیروان به‌وجود میآید. در غیاب اعتماد، ترس سازمان را فرامیگیرد و مانع بهره وری میشود. رهبران به‌منظور ایجاد اعتماد باید کمالجو و درستکار باشند.

خدمترسانی

در درجه نخست و مقدمتر از هر کاری، یک رهبر خوب به دیگران خدمت میکند. انگیزه اساسی و بنیادین برای رهبری باید علاقه مندی به خدمترسانی باشد.

الگوسازی

رهبران از طریق انجام برخی از اقدامات و نمونه ها، مدل رفتاری خود را در معرض دید پیروان قرار میدهند. آنها تلاش میکنند تا با ارائه مدل رفتاری خود، پیروان را به تعهد، فداکاری، نظم و انضباط، تعالی و بهترین بودن تشویق کنند. آنها، ارزشهای مناسب را از طریق عمل و کردار که چیزی بیش از حرف و کلمات است به تدریج در فرهنگ سازمان تزریق میکنند.

پیشگامی

رهبران، لازم است که در ریسکپذیری، ایجاد روشها و مسیرهای جدید، به کارگیری رویکردهای جدید نسبت به مسائل قدیمی پیشگام باشند. آنها باید عامل تغییر و تحول در سازمان و دارای ابتکار عمل باشند.

قدردانی از دیگران

رهبران خدمتگزار به صورت آشکار و قابل مشاهده از پیروان خود قدردانی میکنند، به آنها ارزش میدهند، آنها را ترغیب میکنند و به آنها توجه دارند. آنها از موفقیت دیگران لذت میبرند. همچنین الهامبخش امید، شجاعت، عشق، تصاویر مثبت ذهنی به پیروان هستند و آنها را تشویق میکنند.

توانمندسازی

رهبران خدمتگزار، توان رهبری خود را از طریق توانمندساختن افراد برای هدایت، چندین برابر میکنند. توانمندسازی بر کار تیمی تاکید میکند. به‌منظور دستیابی به توانمندسازی، رفتار رهبر باید کششی باشد تا اینکه فشاری باشد. سبک کششی از طریق جذب افراد و انرژی دادن به آنها موثرتر از سبک فشاری است. هدف از توانمندسازی پرورش رهبران کافی در همه سطوح سازمان است.

علاوه بر ویژگیهای وظیفهای، در بررسی ادبیات، ویژگیهای دیگری برای رهبری خدمتگزار قابل تشخیص است که در اینجا با عنوان ویژگیهای مکمل طبقهبندی شدهاند و عبارتند از:
جدول ۲-۲٫ ویژگیهای مکمل مدل راسل و استون

ویژگیهای مکمل

توضیح

ارتباطات

رهبران باید بینش الهامبخش خود را به‌صورت روشن به دیگر اعضای سازمان منتقل کنند و پیروان را با خود همجهت و همراه سازند. بسیاری از محققان معتقدند که اثربخشی کل رهبری بستگی به توسعه کافی مهارتهای ارتباطی میان رهبر و پیروان دارد.

اعتبار (مقبولیت)

رهبران دارای اعتبار عادات، ارزشها، خصیصهها و شایستگیهایی هستند که از طریق آنها میتوانند اعتماد و تعهد پیروان را نسبت به خود جلب کنند.

مقیاس‌ها
اثربخشی درونی
اثربخشی بیرونی

ضریب همبستگی
۸۱/۰-۵۲/۰
۸۷/۰-۲۹/۰

سطح معنا‌داری
۰۰۰۱/۰-۰۰۴/۰
۰۰۰۱/۰-۰۰۸/۰

جدول شماره ۳-۵: ضریب آلفای کرونباخ مقیاس‌های اثربخشی درونی و بیرونی

مقیاس‌ها
اثربخشی درونی
اثربخشی بیرونی

ضریب آلفای کرونباخ
۷۵/۰
۷۳/۰

۳-۷- روش‌های جمع‌ آوری اطلاعات
جهت گردآوری اطلاعات لازم پیرامون مبانی نظری موضوع مورد پژوهش یعنی اثربخشی درونی و بیرونی و نیز پیشینه‌ پژوهش در این حوزه، از روش «مطالعه ی کتابخانه‌ای و جستجوی اینترنتی» استفاده گردید؛ بدین صورت که با مطالعه‌ی کتاب‌ها، رساله‌ها و مجلات علمی ـ پژوهشی داخلی و خارجی مرتبط با موضوع، اقدام به نت‌برداری و خلاصه نویسی از مطالب گردید و مورد استفاده قرار گرفت.
برای گردآوری اطلاعات از نمونه‌های پژوهش نیز از روش میدانی و با کمک «مقیاس بسته پاسخ» در ارتباط با اثربخشی که توسط محقق تهیه گردیده استفاده شد؛ که پس از انتخاب نمونه‌ها، با مراجعه‌ی حضوری و از طریق اینترنت، پرسش‌نامه‌ها در اختیار یکایک نمونه‌ها قرار گرفت و پس از تکمیل پرسش‌نامه‌ها اقدام به جمع آوری آنها گردیده شد.

۳ – ۸ – روش‌های تجزیه و تحلیل اطلاعات
به منظور پاسخگویی به پرسش‌های یک و دو از آزمون تی تست تک نمونه‌ای؛ پرسش‌های سه و پنج از آزمون تحلیل واریانس یکطرفه؛ پرسش‌های چهار و شش از آزمون تی تست مستقل و پرسش هفت از آزمون تی تست وابسته استفاده گردیده است.
فصل چهارم
یافته‌های تحقیق
۴-۱- مقدمه
پس از بیان کلیات پژوهش در فصل اول، پیشینه پژوهشی و نظری در فصل دوم و روش‌شناسی پژوهش در فصل سوم، در این فصل یافته‌های به دست آمده از اجرای ابزارهای پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرند و به ارائه نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل آماری داده‌های پژوهش پرداخته می‌شود. بدین منظور سعی بر این بوده است که با بهره گرفتن از روش‌های آماری مناسب، ضمن آنکه به نتایج مقتضی دست یافته شود، تحلیلی گویا و روشن از داده‌های به دست آمده از تحقیق صورت گیرد.
۴-۲- یافته‌های استنباطی
۴-۲-۱ سؤال اول
اثربخشی درونی کلی دوره‌های آموزشی بخش خصوصی ارائه شده در اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری از دیدگاه کارکنان آموزش دیده به چه میزان است؟
جدول شماره ۱-۴ میانگین اثربخشی درونی دوره‌های آموزشی را از نظر کارکنان نمونه پژوهش و نیز مقایسه آن با معیار کفایت مطلوب (Q₃) را نشان می‌دهد. ملاحظه می‌شود که میزان میانگین اثربخشی درونی دوره‌های آموزشی از سطح کفایت مطلوب (Q₃) به طور معناداری پایین‌تر است. این یافته به آن معنا است که از نظر کارکنان شرکت کننده در دوره، اثربخشی درونی دوره‌های آموزشی پایین‌تر از حد مطلوب می‌باشد. میزان میانگین اثربخشی درونی دوره‌های آموزشی بالاتر از سطح قابل قبول (Q₂) ارزیابی شده است و بر اساس مقدار t به دست آمده در درجه آزادی ۱۱۴ تفاوت معناداری بین میانگین به دست آمده اثربخشی درونی دوره‌های آموزشی با میانگین معیار وجود ندارد. این یافته به آن معنا است که از نظر کارکنان شرکت کننده در دوره، اثربخشی درونی دوره‌های آموزشی بالاتر از سطح قابل قبول می‌باشد.
جدول شماره ۱-۴: مقایسه میانگین کل اثربخشی درونی دوره‌های آموزشی با سطوح کفایت مطلوب (Q₃) و قابل قبول (Q₂)